عنوان «کتاب نفیس» یک ادعاست یا واقعیت؟

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) – مالک خواجه وند: در ایران کتاب آرایی و هنرهای همراهِ آن به گفته بسیاری کارشناسان تاریخ هنر و باستان شناسی، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد. از حدود 700 سال پیش (با ورود ایلخانان مغول) این هنر رونق چشم گیری پیدا می کند و همواره کتابتِ زیبا و تزیینِ شکوهمندِ آیات مقدس یک ضرورت فرهنگی-هنری دانسته می شود. تاریخ گواه است که هنر همواره در عرصه دین، پُررنگ ترین حضورهای خود را تجربه کرده است ولی آیا می توان کتاب‌هایی را که امروزه در سطح گسترده ای با نام قرآن یا شاهنامه چاپ نفیس، تولید و عرضه می شوند همچنان محصول اعتنای ویژه و عمیق جامعه هنر ایرانی به جایگاه والای این متون دانست؟ این سوالی بود که 9 تن از هنرمندان و ناشرانِ برجسته و با سابقه عرصه کتاب‌های نفیس، در گفت‌وگو با ایبنا، به آن پاسخ های  دادند.

براساس کلیت نظرات ارائه شده، دریافتن این امر دشوار نیست که این عرصه از فضای نشر دچار  رُکود و بی اصالتیِ آشکار شده است. به گفته اکثر قریب به اتفاق این کارشناسان ایجاد تحول در عرصه کتاب آرایی، دیگر از عهده ناشران و هنرمندان بیرون است و نیاز به حمایت ها و برنامه های جدّی و پیگیر از سوی دولت دارد. 

این مصاحبه ها با عنوان عمومی «آسیب‌شناسی طراحی کتاب در گفت‌و‌گو با نگارگران، مینیاتوریست‌ها و تذهیب‌کاران» در مطالب بخش هنر و رسانه قابل دسترسی است. در این گزارش مختصری از مهم‌ترین اظهارات بیان شده این افراد را مرور می کنیم.

مجید مهرگان: تقلید هنرمندان از یکدیگر
این هنرمند معتقد است در ادوار مختلف و در کتابخانه های گوناگون روش های کتاب آرایی متفاوت و منحصر به فردی وجود داشته که ما متاسفانه در دوره معاصر به عمق هیچ یک از این روش ها نپرداختیم. چیزی که اکنون به عنوان تذهیب یا تشعیر مطرح شده ملغمه ای از کل این قضایا، بدون شناخت مقطعی و مجزای آن‌هاست.  برداشت های کلی هم از این مکاتب به گونه ای است که از روی یکدیگر تقلید می کنند.

به گفته مهرگان اغلب کارها در این عرصه تقلیدی هستند و با میل به درک مبانی قرآنی و الهی نقوش طراحی نشده اند. یعنی این نقوش در ذات آن هنرمندی که کار کرده وجود نداشته است بلکه صرفا ملغمه ای از کارهای مختلف است که برای اقناع سفارش دهنده انجام می شوند. بنابراین می توان گفت که حتی مانع درک معانی قرآنی هم شده اند.

محمدباقر آقامیری: درباره قرآن باید نفیس ترین کارها انجام شود
آقامیری نیز در گفت و گو با خبرنگار ما به ذکر این مطلب پرداخت که اگر علاقه‌مندان و خریداران این نوع کتاب‌ها با تنوع بیشتری مواجه شوند بهتر است چرا که هنرمندان چیره دست بسیاری هستند که هنوز شناخته نشده اند.
 
به گفته وی ما در ایران تذهیب کارانِ بسیار خوبی داریم و می دانیم برای کتابی مانند قرآن ضروری است که نفیس ترین کارها انجام شود اما غالبا سراغی از این هنرمندان گرفته نمی شود و ناشران ترجیح می دهند با همان تعداد معدود هنرمندی که با هزاران مشقّت خود را شناسانده اند، کار کنند.

محمد طریقتی: ارشاد کمک حال ناشران شود
محمد طریقتی هم معتقد است در حال حاضر در حوزه کتاب آرایی اهمیت کار جمعی و سنت کارگاهی از میان رفته است، ضمن آن‌که به دلیل کارهای نرم افزاریِ کنونی، توسط حتی بهترین ناشران ما هم، دیگر قلم استاد هنرمند در کار وجود ندارد و به همین دلیل از شیوایی و شیرینی کارها کاسته شده است. 

به گفته وی تنها وزارتخانه ای که می تواند به این موضوع بپردازد وزارت فرهنگ و ارشاد است که با این بودجه کلانی که برای هنرهای تجسمی دارد لازم است در این زمینه هزینه کند و کمک حال ناشران شود و مثلا از ناشری که دوهزار جلد کتاب را منتشر می‌کند500 نسخه خریداری کند. این حداقل کاری است که می تواند انجام شود.

امیر هوشنگ آقامیری: تذهیب ها یکی شده اند
آقا میری نیز در گفت و گو با خبرنگار ما گفت: وقتی تذهیبی کار می‌شود، باید بتوان در یک نگاه کوتاه دریافت که این تذهیبِ چه متنی است؛ قرآن، حافظ یا شاهنامه؟ بسیاری از ناشران برای این‌که در هزینه‌ها صرفه‌جویی کرده باشند. یک نوع تذهیب واحد را برای همه کتاب‌هایشان به کار می‌برند و فکر می‌کنند که صرفا یک سلسله نقوش به معنای کتاب‌آرایی است. 

به گفته وی چون در کشور ما قوانین کپی‌رایت رعایت نمی‌شود، فایل های گرافیکیِ خیلی خوبی از کشورهای مختلف بی هیچ تلاشی و کاملا مجانی در اختیار ناشران قرار می گیرد. خیلی از ناشران از آنها استفاده می کنند و کتابشان را با قیمت کمتری عرضه می‌کنند.

رامین مراتی: کتاب های خواندنی و نخواندنی
به گفته این هنرمند در حوزه کتاب آرایی دو گونه کتاب داریم؛ کتاب‌های خواندنی و کتاب‌های نخواندنی. کتاب‌های خواندنی باید خیلی ساده و غیر پیچیده چاپ شوند تا خواننده به راحتی بتواند استفاده کند اما کتاب های نخواندنی آنهایی هستند که نفیس چاپ می شوند. این کتاب‌ها بهای بالایی دارند و برای مطالعه نیستند بلکه عرصه ای هستند برای حضور هنرهای مختلف. تولید کتاب‌های نفیس نوعی فرهنگسازی برای خوانندگان عام است تا با هنرهای مختلف آشنا شوند و در موارد بسیاری خوانندگان از همین طریق پی‌گیر مطالعه جدی این هنرها شده‌اند. 

این هنرمند می گوید: کتا‌ب‌های چاپ نفیس تنها از آن نظر حضور موجّهی دارند که می توانند آوردگاهی جدّی برای معرفی و نمایش اصیل ترین هنرهای ایرانی ایجاد کنند. اگر قرار باشد ناشران این تعهدشان را از دست بدهند. طبیعتا این هنرها در آینده جایگاهشان را از دست خواهند داد.

 امیر شاهرخ فر یوسفی: نیاز به نوآوری دیده می‌شود
این هنرمند معتقد است  کتاب های نفیس با نسل امروز ارتباط گسترده ای برقرار نمی کنند و قابل استفاده هم نیستند و به قدری مکرّر برای آن متونِ همیشگی استفاده شده اند که بسیاری از ناشران امروز مایل هستند برای چاپ متون کلاسیک از قالب های تازه استفاده کنند. 

به گفته وی برای هر هنرمندی، کار کردن روی آیات قرآن، آرزویی بزرگ است. باید به کسانی که کارهای نو می کنند و در عین حال، هم از این متون و هم از هنرها اصیل ایرانی، شناخت خوبی دارند، فرصت داد تا روی قرآن هم کار کنند و قرآنی با ظاهری غیر از نقوش سنتی طراحی کنند.

رضا یساولی: جای مثنوی در نگارگری ها خالی است
به گفته یساولی تذهیب کاران و نگارگران غالبا این‌گونه عمل می کنند که در آرشیو خود طرح ها و کارهای آماده ای دارند و به نشرهای مختلف ارائه می دهند. حتی در مواقعی برخلاف آنچه توافق می شود که این کارِ هنرمند مختص به این نشر باقی بماند، می بینیم که طرح به دست ناشران دیگر هم رسیده و کار شده است. این اتفاق کلیشه ها و تکرارهایی را در این زمینه به‌وجود آورده است. 

او معتقد است: کار نگارگری خیلی وقت گیر است، اگر بخواهیم کارهایی را مثلا برای مثنوی معنوی انجام دهیم که حقیقتا در شأن محتوای این اثر باشند، باید برای چند اثر سه یا چهار سال وقت بگذاریم. این مسیر بسیار هزینه بر خواهد شد و از پس مخارج چنین پروژه ای نه ناشر و نه هنرمند بر نمی آیند. باید یک سری حمایت ها و بودجه های اساسی برای این کارها در نظر گرفته شود.

بهمن شریفی: برخی کارها بی هویت هستند
به گفته بهمن شریفی در اکثر موارد مشخص نیست نقاشی‌ها و تذهیب‌ها وابسته به چه مکتب و دوره‌ای هستتند. هرچند مخالفتی با نوآوری و خلاقیت ندارم اما غالبا ضعف هایی دیده می‌شود که به دلیل شدت تقلیدها و کپی‌کاری‌ها رخ داده‌اند. دلیل اصلی این ضعف‌ها این است که غالب هنرمندانی که در این عرصه کار می‌کنند بی توجه به محتوا و قداست این متون، صرفا به امرار معاش خود می‌اندیشند. می توان برای قرآن تصویرسازی کرد. چرا خود را از داشتن قرآن‌های مصور محروم کرده ایم؟ احساس می‌کنم این امر برای مخاطبان اصلی این کتاب که جوان‌ها هستند بسیار مفید و کارگر خواهد افتاد. 

به گفته وی برخی ناشران رنگ‌های نقاشی و تذهیب را در چاپ خیلی تغییر می‌دهند و غالبا فراخور سلیقه عمومی که رنگ‌های تند را می‌پسندد، پختگیِ رنگ‌ها را از بین می‌برند و این ضربه بزرگی به اثر هنرمند است.

محمد هنرور: ناشران، تذهیب کار آشنا به چاپ می خواهند
و در پایان محمد هنرور نیز اظهار کرد: بهتر است به جای عنوان کتاب نفیس، عنوان کتابِ چاپی نفیس را استفاده کنیم. زیرا عنوان «نفیس» به کتب قدیمی که تماما به دست هنرمندان رشته های مختلف هنری، ساخته می شد، تعلق دارد. امروز حتی یک کتاب به راستی «نفیس» هم وجود ندارد.
 
او مطالب خود را این‌گونه جمع بندی کرد: از نگاه یک ناشر، هنرمندی که با کامپیوتر فایل‌ها را برای ناشران آماده می کند باید مراحل چاپ را به‌خوبی بشناسد و در فایل خود لحاظ کند. از این‌رو ناشران خطر نکرده و با هنرمندانی که تجربه بالایی در این زمینه دارند کار می کنند و این سبب شده که تعداد هنرمندان این رشته محدود باشد و در اکثر کتب چاپی نفیس نام‌های تکراری ‌بینیم.