فلسفه برای خنگ‌ها

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) ـ الهام عبادتي: یکی از رایجترین مباحث این روزهای فلسفه در ایران بحث همگانی شدن آن است؛ این که فلسفه تنها مختص فیلسوفان نیست و می‌تواند پاسخگوی سوالات اقشار مختلف جامعه و حتی کودکان و نوجوانان باشد. درباره هدف علم فلسفه و کاربرد آن سخن‌های فراوانی تاکنون گفته و شنیده شده است اما آن چه می‌تواند در این باره بیشتر مورد توجه قرار گیرد این است که فلسفه قرار نیست تنها به ما بگوید که دیگران چگونه فکر می‌کنند بلکه قرار است به ما شیوه فلسفیدن و پرسش کردن را بیاموزد.

از سوی دیگر تلاشهایی نیز دیده می‌شود که نشان‌دهنده تخصصی کردن مباحث فلسفی نیز هست، به گونه‌ای که امروزه از فلسفه‌های مضاف مانند فلسفه پزشکی، فلسفه هنر و ... سخن به میان می‌آید. از همین رو ناشران کتاب‌های فلسفی برای دور نماندن از قافله به هر دو موضوع مذکور گریزی زده‌اند.

تاليف كتاب براي آموزش اديان، معارف، علوم، فنون و هنرها به گونه‌اي كه براي همه انسان‌هاي عادي قابل فهم باشد، پديده‌اي است كه سابقه چندده‌ساله در غرب دارد. نمونه‌هايي از اين رويكرد را مي‌توان در كتاب‌هايي يافت كه مي‌كوشند مسائل پيچيده و دشوار را با طرح، كاريكاتور، لطيفه، داستان، داستانك، خلاصه‌سازي، عناصر گرافيكي و شيوه‌هايي از صفحه‌آرايي به مخاطب منتقل كنند. از نمونه‌هاي ديگر، مجموعه‌هايي است كه با عنوان «For Idiots» (= براي كودن‌ها) يا «For Dummies» (= براي خنگ‌ها) منتشر مي‌شوند. هدف اين آثار آن است كه به مخاطب بگويند حتي اگر خنگ يا كودن هم باشي، با روش اين كتاب، فلان معرفت، علم، فن يا هنر را خواهي آموخت. اين كتاب‌ها به دليل همين ويژگي خود از پرفروش‌ترين آثار مكتوب در جهان به شمار مي‌آيند.
 
از همين دسته آثار، در حوزه همگانی‌سازی فلسفه نيز کتاب‌های مختلفی منتشر می‌شود که سعی دارند مفاهیم پیچیده فلسفي را برای مخاطبانشان ساده‌سازی و آسان‌فهم کنند. نمونه‌هايي از اين كتاب‌ها، چندي است كه به زبان فارسي هم منتشر شده‌اند. به دو کتاب جدیدی که اخیراً با نگاه ساده‌سازی فلسفه برای همگان منتشر شده‌اند، نگاهی می‌اندازیم:

1. «فلسفه براي خنگ‌ها»
«فلسفه برای خنگ‌ها» نوشته مارتین کوهن به ترجمه مهدی شفقتی است که از سوی انتشارات «آوند دانش» منتشر شده است. (به انگلیسی: For Dummies) به معنی «برای خنگ‌ها» یک مجموعه بزرگ از کتاب‌های آموزشی است که به صورت راهنماهای غیرپیچیده برای کاربران تازه‌وارد به حیطه علمی مورد بحث آن کتاب نوشته و منتشر می‌شوند. تاکنون بیش از ۱۸۰۰ عنوان از کتاب‌هاي مجموعه «براي خنگ‌ها» در ۲۰۰ میلیون نسخه منتشر شده‌ است.

جلد این کتاب‌ها معمولاً زرد و سیاه با کاریکاتوری از مردی با سر سه‌گوش معروف به «مرد خنگ» است. عنوان این کتاب‌ها در روی جلد با قلم غیررسمی و به صورت دست‌نوشته طراحی می‌شود و در پشت جلد، مرد خنگ به یک توضیح حاشیه‌ای نگاه می‌کند که دربرگیرنده مطالبی است که مخاطب با خواندن کتاب فرا خواهد گرفت.

کوهن در بخش‌هايي از مقدمه این کتاب می‌نویسد: "فلسفه وجه جدی و سنگینی دارد که مناسب آدم‌های جدی و سنگین است. اما این فقط یک طرز نگریستن به فلسفه است. فلسفه در عین حال و بر خلاف تصور اکثر آدم‌ها موضوع بسیار جذاب و شیرینی است... پاتوق‌هاي فلسفي تا دلتان بخواهد، فراوانند و امروزه رشته‌ي فلسفه براي خردسالان (يعنی گروه سني كمتر از 7 سال) در ميان دانشجويان تربيت معلم طرفدار فراواني پيدا كرده و بچه‌ها هم عاشق اين درس شده‌اند. چیزی که توجه بیشتری را به خود جلب می‌کند آن است که همین «بچه‌ها» استعداد زیادی در فلسفه از خود بروز داده‌اند و به همین دلیل است که انتشار کتابی با عنوان فلسفه برای مبتدیان یا برای اهل کوچه و بازار اصلاً طرحی کوچه‌بازاری نیست. مسائل اصلی فلسفه و آرای اصلی فلسفی به همه آدم‌ها تعلق دارند و اگر فلسفه از دیرباز همچون تندیس سنگینی استوار و به پایه‌های خود چسبیده بوده، اگر بیش از حد به زبان مبهم و متکلف خاص خودش آغشته بوده ــ همه آن اصطلاحات عجیب و غریب لاتینی ــ پس همین‌ها دلایل کافی هستند برای آن که فلسفه را به یکی ـ دو پله پایین‌تر بیاوریم و به جایی بازگردانیم که زادگاه اصلی‌اش است، یعنی عرصه عمومی، يعني كوي و برزن شهر تا همه بتوانند از آن سر دربياورند و با آن انس بگيرند."

مندرجات کتاب
«فلسفه» از مجموعه کتاب‌های «فور دامیز» (برای خنگ‌ها) دو خوان رنگین در پیش روی مخاطب می‌گسترد: اول حقایق بنیادین 3000 سال فلسفیدن انسان ــ یعنی همان پیچ و مهره‌‌های فلسفه ــ و دوم مجموعه‌ای از فنون و روش‌های برخورد با مسائل و پرسش‌های ظریف. همین شیوه‌ها هستند که به فلسفه ارزش می‌دهند و سودمندش می‌سازند زیرا از تمام آنها می‌توان به‌خوبی در سرتاسر زندگی روزمره بهره جست نه فقط برای حل مسائل سنتی فلسفه.

نگاه از درون و بیرون: چگونه باید بخوانید
کتاب حاضر به پنج بخش اصلی تقسیم می‌شود. طبق عرف همه کتاب‌های دامیز بخشی نیز با عنوان بخش «ده‌تایی‌ها» به پایان آن افزوده شده است. به همین نحو در هر فصل برای تنوع در ارائه مطلب و ذکر مثال‌های زنده، متونی در کادرهای طوسی‌رنگ آورده شده است. از سوی دیگر هر مبحث اصلی پس از معرفی و تشریح کلی در مباحثی ریزتر بسط داده شده و از زوایای مختلف به آن نگریسته شده است.

این سبک نگارشی مخاطب را تشویق می‌کند و او را قادر می‌سازد که پیوسته از درون و بیرون به یک مطلب بنگرد و درباره‌اش تامل کند. هیچ نیاز نیست که خواننده، این کتاب را صفحه به صفحه شخم بزند. فقط کافی است آرا و اندیشه‌هایی را که در آن مطرح می‌شود، مورد به مورد و بحث به بحث دنبال کند و در این کار عجله نداشته باشد. تنها لازم است پس از مطالعه، سر هر مبحث توقف کند و درباره آن چه خوانده‌ است به‌دقت بیندیشد!

عناصر بصری تنوع‌آفرین
در متن این کتاب حروف مایل برای نگاشتن و برجسته ساختن واژگان نو یا اصطلاحات غریبی که در متن وجود دارد به کار برده‌ شده است. فرازهایی جداگانه (که در درون کادرهای طوسی‌رنگ چاپ شده‌اند) حاوی بریده‌هایی شیرین از آثار کلاسیک فلسفی هستند.

برای راهنمایی مخاطب در خلال مطالعه این کتاب از نمادهای تصویری متعددی استفاده شده است. در تمامی عناوین دامیز این نمادها شیوه‌ای ثابت برای جلب توجه مخاطب به مطالب مهم، مطالب جالب و نیز مطالبی هستند که باید به آنها توجه جدی داشت.

چاپ دوم کتاب «فلسفه برای خنگ‌ها» نوشته مارتین کوهن به ترجمه مهدی شفقتی با شمارگان هزار و 500 نسخه در 478 صفحه به بهای 24 هزار تومان از سوی انتشارات آوند دانش منتشر شده است.

2. «تاريخچه كوتاهي از فلسفه»
کتاب «تاریخچه کوتاهی از فلسفه» اثر دیگری است که کوشیده تا فلسفه را ساده‌سازی کند. این اثر به قلم نایجل واربرتون با ترجمه مریم تقدیسی توسط انتشارات ققنوس منتشر شده است.

واربرتون در این کتاب نه تنها تاریخچه فلسفه را به شکلی قابل درک روایت کرده، بلکه مخاطب را به فکر کردن، بحث کردن، استدلال و پرسیدن ترغیب کرده است. این کتاب خلاصه‌ای از جست‌وجوی همیشگی بشر را در زمینه درک فلسفی در اختیار مخاطب می‌گذارد.
 

«تاریخچه کوتاهی از فلسفه» به معرفی متفکران بزرگ فلسفه غرب می‌پردازد و مهمترین نظریات آنها را درباره دنیا و روش بهتر زندگی کردن بررسی می‌کند. نویسنده در فصل‌های 40گانه کتاب، خواننده را به تفرج در میان عمده‌ترین نظریات تاریخ فلسفه می‌برد. این محقق، داستان‌های جالب و عجیب زندگی و مرگ فلاسفه غرب را روایت می‌کند و مخاطبش را به تامل وا می‌دارد.

اثر مذکور از کتابی با عنوان «A Little History of Philosophy» ترجمه شده که در سال 2011 توسط انتشارات Yale University Press به چاپ رسیده است.

سبک نگارش؛ داستانگونگی
برای آشنایی بیشتر با سبک نگارش کتاب «تاریخچه کوتاهی از فلسفه»، نخست سری به عناوین فصل‌های آن می‌زنیم. 40 فصل کتاب که درباره فیلسوفان مختلف است، به همراه نام فیلسوف مورد نظر به ترتیب زیر هستند: 

مردی که زیاد سوال می‌کرد (سقراط و افلاطون)، سعادت واقعی (ارسطو)، ما هیچ چیز نمی‌دانیم (پورون)، راه باغ (اپیکور)، یاد بگیریم به چیزی اهمیت ندهیم (اپیکتتوس، سیسرو، سنکا)، چه کسی نخ‌های ما را می‌کشد؟ (آگوستین)، تسلی فلسفه (بوئتیوس)، جزیره ایده‌آل (آنسلم و آکوئیناس)، روباه و شیر (نیکولو ماکیاولی)، زشت، سبعانه و کوتاه (توماس هابز)، آیا ممکن است در رویا باشید؟ (رنه دکارت)، شرط‌بندی کنید (بلز پاسکال)، عدسی‌تراش (باروخ اسپینوزا)، شاهزاده و پینه‌دوز (جان لاک و توماس رید)، فیل در اتاق (جورج بارکلی و جان لاک)، بهترین دنیای ممکن؟ (ولتر و گوتفریت لایبنیتس)، ما آزاد متولد شده‌ایم (ژان ژاک روسو)، واقعیت خیالی (ایمانوئل کانت 1)، اگر همه همین کار را می‌کردند چه می‌شد؟ (ایمانوئل کانت 2)، سعادت عملی (جرمی بنتام)، جغد مینروا (گئورگ ویلهلم فریدریش هگل)، شمه‌هایی از واقعیت (آرتور شوپنهاور)، فضایی برای رشد (جان استوارت میل)، قربانی‌های زندگی (سورن کی یرکگور)، کارگران دنیا، متحد شوید (کارل مارکس)، خب که چه؟ (سی. اس. پرس و ویلیامز جیمز)، فیلسوف بی‌خدا (فریدریش نیچه)، افکار پنهان (زیگموند فروید)، آیا پادشاه کنونی فرانسه طاس است؟ (برتراند راسل)، هو! هورا! (آلفرد جولز ایر)، رنج آزادی (ژان پل سارتر، سیمون دوبووار، آلبر کامو)، مسحور زبان (لودویگ ویتگنشتاین)، مردی که سوال نمی‌کرد (هانا آرنت)، درس گرفتن از اشتباهات (کارل پوپر و توماس کوهن)، قطار مهارناپذیر و ویولن‌زن ناخوانده (فیلیپا فوت و جودیت جارویس تامسون)، بی‌خبری، شر، انصاف (جان راولز)، آیا کامپیوترها فکر می‌کنند؟ (آلن تورینگ و جان سرل) و خرمگس مدرن (پیتر سینگر).

به عنوان نمونه، آغاز داستان «مردی که زیاد سوال می‌کرد» را از این کتاب می‌خوانیم:

"حدود 2400 سال پیش مردی در آتن به جرم زیاد سوال کردن به مرگ محکوم شد. قبل از او هم فلاسفه‌ای وجود داشتند ولی این موضوع تنها در مورد سقراط بالا گرفته بود.
سقراط با آن بینی سربالا، هیکل چاق، ظاهر ژنده و کمی عجیب برازنده به نظر نمی‌رسید ولی با آن ظاهر زشت و اغلب کثیف بسیار باجذبه و واجد هوشی فوق‌العاده بود. همه در آتن معتقد بودند کسی مانند او نبوده و احتمالاً در آینده هم نخواهد بود. او منحصر به فرد بود و در عین حال بسیار آزار دهنده. به نظر خودش خرمگسی بود با نیشی گزنده. در میانسالی در بازار پرسه می‌زد جلو مردم را می‌گرفت و از آنها سوالات عجیبی می‌کرد. این تقریباً تنها کاری بود که انجام می‌داد ولی سوالاتش گزنده بودند. این سوالات ساده به نظر می‌رسیدند ولی در واقع این طور نبود..."

کتاب «تاریخچه کوتاهی از فلسفه» به قلم نایجل واربرتون با ترجمه مریم تقدیسی با شمارگان هزار و 500 نسخه در 279 صفحه به بهای 14 هزار تومان به همت انتشارات ققنوس منتشر شده است.