خاک، آتش، آب، هوا در سینمای تارکوفسکی

خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)- مالک خواجه وند: آندری تارکوفسکی (متولد 1932- مرگ 1986) فیلم‌ساز برجسته روس از مهمترین کارگردان‌های تاریخ سینما محسوب می‌شود. وی شش فیلمِ «آدمکش‌ها – 1956»، «امروز مرخصی در کار نیست – 1958»، «غلتک و ویولون – 1961»، کودکی ایوان – 1962»، آندری روبلف – 1969»، «سولاریس – 1972»، «آینه- 1974»، «استاکر – 1979»، «زمان سفر- 1983»، «نوستالژیا – 1983»، «ایثار– 1986» را کارگردانی کرده است.

رابرت برد (Robert Bird) نویسنده این کتاب، استادیار جوان دپارتمان زبان و ادبیات اسلاوی (اقوام اروپای شرقی) در دانشگاه شیکاگو است. او همچنین در همان سال کتابی با عنوان «آندری روبلِف» (Andrei Rublev) منتشر کرد که در آن به یکی از فیلم‌های تارکوفسکی به نام «آندری روبلِف» که در سال 1966 ساخته شده استمی‌پردازد. همچنین آخرین کتاب رابرت برد «فیودور داستایوفسکی» نام دارد که از همین انتشارات در سال 2012 منتشر شده است. 

این کتاب در یک تقسیم‌بندیِ ویژه در چهار فصل به تمامی عناصر سینمایی فیلم‌های تارکوفسکی پرداخته است. عناصر سینمای این فیلم‌ساز در ذیل عناصر چهارگانه طبیعت دانسته شده‌اند، هرچند  توجیه و استدلال روشنی برای اینگونه تقسیم بندی در کتاب ارائه نشده اما چنین رویکردی در نقد سینمایی کاری تازه است، اگرچه می توان آن را تقلیدی از روش گاستون باشلار در نقد ادبی دانست.

خاک/ نماد نمایش درونگرایی
نویسنده در فصلی با عنوان «خاک»، نظام حکومتیِ حاکم بر دوران فیلم سازی تارکوفسکی، لوکیشن‌ها و صحنه‌های فیلم‌برداری او و همچنین پرده سینما به‌عنوان فضای فیزیکیِ و نهاییِ نمایش فیلم‌های تارکوفسکی را بررسی می‌کند. 

رابرت بِرد درباره این فصل می‌نویسد: "به نظرم خاک نماد شرایطی است که تارکوفسکی از آن برای نمایش درونگراییِ انسان استفاده می‌کند. خاک نظام حاکمی است که تارکوفسکی در آن کار می‌کرد، صحنه‌ها و لوکیشن‌هایش است که در آن فیلم‌هایش را می‌ساخت و پرده‌ای است که فیلم‌هایش را روی آن اکران می کرد." 

آتش/ نماد جنبه‌های استدلالی و منطقی فیلم‌
به ویژگی‌های شناختی و دریافتی و عقلانی فیلم‌های تارکوفسکی از دیالوگ‌ها و تصاویر روایی، داستان و تخیلات او و به طور کلی جنبه‌های استدلالی و منطقیِ فیلم‌های او را در فصلی با عنوان «آتش» که شاید نمادی از اندیشه (آنچه امکان لمس و حسش نیست و در نتیجه در عقل و منطق جای دارد) بوده است پرداخته می شود. رابرت برد این عناصر را مانند چراغ هایی می‌داند که می‌توانند در ذهن مخاطب برافروخته شوند. 

نویسنده درباره این فصل چنین می‌نویسد: "تارکوفسکی بنا به گفته خودش قصد داشت با تصاویر دقیق و خوش ساختش، آتشی را در مخاطبان برانگیزاند تا موجب شود آنها مفاهیم و معانی به کل جدیدی از فیلم‌ها استخراج کنند. در پایان فیلم آندری روبلف، فقط زمانی که آتش زغال‌ها خاموش می شوند می توانیم تصاویر نقاشی شده روی دیوار را ببینیم، بنابراین آتش جایگزین کلام، تخیل و داستانهایی می شود که به خودی خود قادر به تصویر کشیدن واقعیتی تلخ نیستند."

آب: احساسِ تصاویر / هوا: فضای بیگانۀ فیلم
در فصل سوم با نام «آب» در سه بخشِ حس، زمان و نما به ساختار  تصویر و عناصر و کیفیات حسی و ادراکی نماهای فیلم‌های تارکوفسکی پرداخته شده است. رابرت برد در این باره می‌آورد: "در فصل مربوط به آب، ویژگی‌های اصلی زیبایی شناسی تارکوفسکی در به تصویر کشیدن واقعیت مادی و ایدئولوژیکی را بررسی خواهیم کرد. آب در وهله نخست وسیله‌ای برای به تصویر کشیدن و نشان دادن است. در حقیقت آب وسیله تبدیل جهان به تصویر و پایه زیبایی شناختیِ تارکوفسکی است." 

و در نهایت مسئله فضای دنیای سینمای این فیلم‌ساز را در فصلی با عنوان «هوا» بررسی می‌کند. «هوا آشکارترین نشانه حضور یک بیگانه است. در عین حال، باد سفینه‌ای که حول مدار سولاریس می‌چرخد عنصری است که فقدان آن بیش از هزچیز دیگری حس می شود. فضا نیز نقشی مشابه با هوا را در فیلم های تارکوفسکی ایفا می‌کند، از این جهت که هر دو فیلم حالتی انسانی دارند که در آغوش غریب و بی‌پایان طبیعت رها شده است.» 

این تقسیم‌بندی به نوعی بر مبنای عاداتِ دریافتی انسان از این چهار عنصر بنا شده  و از اینرو در حوزه سینما بسیار تازگی دارد. در نقد ادبی گاستون باشلار، فیلسوف فرانسوی بود که برای اولین بار چنین کاری را مطرح کرد و کتابهای چهارگانه او درباره آب، خاک، باد و آتش شاید مشهورترین آثار وی هستند.

سه ترجمه از یک کتاب!
«تارکوفسکی – عناصر سینما» هفدهمین کتابی است که درباره این فیلم‌ساز در ایران منتشر می‌شود. تاکنون دو ترجمه از این کتاب به بازار آمده است یکی توسط تورج سلحشور (نشر کتاب آبان) و دیگری از احمد فاضلی‌شوشی و داوود عبدالملکی (نشر سروش). همچنین ترجمه دیگری از این کتاب را مهران صفوی و میلاد میناکار انجام داده اند که توسط نشر مرکز در دست چاپ است. 

درباره تارکوفسکی تاکنون کتابهای زیادی در سراسر دنيا نوشته شده است، شاید بالغ بر 200 عنوان! در سال 2008 دو کتاب دیگر درباره این فیلم‌ساز منتشر شده بود که شاید بهتر بود به جای ارائه سه ترجمه از یک کتاب به این دو کتاب زیر نیز پرداخته می‌شد:
« Andrey Tarkovsky: Bright, Bright Day » نوشته «Stephen Gill»
«The Sacred Cinema of Andrei Tarkovsky» نوشتۀ « Jeremy Mark Robinson» 

چاپ اول کتاب «تارکوفسکی – عناصر سینما» باترجمه تورج سلحشور در 264 صفحه با کیفیتِ ظاهری و صفحه‌آرایی زیبا و درخور، در 1500 نسخه و بهای 18000 تومان از سوی انتشارات کتاب آبان روانه بازار كتاب شده است.